تمیم بن معز فاطمیتَمیم بن مُعِزّ فاطمی (یا تمیم بن مَعَدّ) شاعر تونسی و امیرزاده خاندان فاطمی در سده چهارم می‌باشد. ۱ - زندگی نامهپدرش، مَعَدّ ملقب به معزّ لِدین اللّه (متوفی ۳۶۱)، شعر می‌سروده و از او ارجوزه‌ای در بحر رمل به نام ذات الدُرَر باقی‌مانده است. [۱]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، ستون ۴۶۵، در حاجی خلیفه، ج ۶.
تمیم در ۳۳۷ و به گفته محققان دیوان او [۲]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص و، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
در شهر مهدیه تونس به دنیا آمد. مرگ او را به اختلاف در ۳۶۸ [۳]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۴، ص۲۶۲، چاپ محمدعبدالقادرعطا و مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۴]
ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصرو القاهرة، ج۴، ص۱۳۳، قاهره (۱۳۸۳/ ۱۹۶۳).
یا ۳۷۴ [۵]
ابن ابّار، کتاب الحلة السیراء، ج۱، ص۳۰۱، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴.
[۶]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۱۰۳، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۸.
[۷]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۳۳: سیزدهم ذیقعده ۳۷۴، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۶۷/۱۹۴۸ـ۱۹۴۹.
و محققانِ دیوان وی در ۳۷۵ نوشته‌اند. [۸]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص ف، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
این شاعر را نباید با تمیم بن معزّ، چهارمین امیر زیری (متوفی ۵۰۳) اشتباه کرد. [۹]
ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصرو القاهرة، ج۵، ص۱۹۸، قاهره (۱۳۸۳/ ۱۹۶۳).
۱.۱ - برکناری از ولیعهدیتمیم با آن‌که پسر بزرگ معزّ بود، به سبب معاشرت با مخالفان پدرش، از ولیعهدی برکنار شد و برادر کوچکترش، عبداللّه، ولیعهد شد. [۱۰]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص ک ـ ل، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
چون عبداللّه در ۳۶۴ و پیش از مرگ پدر درگذشت، با وجود تمایل مردم به انتخاب تمیم، برادر دیگر وی نزار ملقب به عزیز ولیعهد گردید. [۱۱]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص م، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
تمیم به حکم برادر تسلیم شد و به مدح او پرداخت. [۱۲]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص ن، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
او فردی بخشنده و در عین حال عیاش و اهل لهو و لعب بود. [۱۳]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص ع، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
۲ - نخستین شاعر مصرتمیم را نخستین شاعر بزرگ سرزمین مصر [۱۴]
احمدحسن زیات، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۳۹۵، بیروت، چاپ افست شیراز ۱۳۷۳ش.
و در بلاغت و فصاحت ، همانند ابن معتز عباسی (متوفی ۲۹۶) نمونه کامل این فنون دانسته‌اند. [۱۵]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص ه، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
۲.۱ - اشعار باقیمادهاز او، با آن‌که کمتر از ۴۰ سال عمر کرد، حدود ۰۰۰، ۵ بیت باقی‌مانده است. در دهه های نخستین سده پنجم، شعر او در خراسان بزرگ رایج شد؛ احتمالاً داعیان فاطمی در انتشار شعر او در سرزمین های خاوری مؤثر بوده اند. ثعالبی [۱۶]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج۱، ص۵۲۵ ـ ۵۳۴، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۳۰ بیت و باخرزی [۱۷]
علی بن حسن باخرزی، دمیة القصر و عصرة اهل العصر، ج۱، ص۸۹ ـ۹۴، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، قاهره (۱۳۸۸/۱۹۶۸).
۳۵ بیت از سروده های او را ذکر کرده‌اند.۳ - محتویات دیواندیوان تمیم مشتمل است بر قصیده ، غزل و قطعه . او اشعاری در باره زهد و پارسایی [۱۸]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۸۳ و جاهای دیگر، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
و نیز اشعاری درباره باده و باده گساری [۱۹]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۸۴ و جاهای دیگر، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
سروده است.۳.۱ - مضامین ومشخصه هامدحِ پدر و نیاکان و برادران و افتخار به تبار عَلَوی [۲۰]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۱۲، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
و مرثیه درباره امام حسین علیه‌السلام و واقعه کربلا [۲۱]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۱۱۷ ـ ۱۲۱، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
و تعبیرهای ظریف در وصف معشوق [۲۲]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۲۹۴، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
[۲۳]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۳۰۵ و جاهای دیگر، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
و رود نیل [۲۴]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۲۵۵، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
[۲۵]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۲۸۵ و جاهای دیگر، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
و بستان‌ها [۲۶]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۱۴۱ و جاهای دیگر، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
از مضامین و مشخصه‌های شعر اوست.۴ - قصیده رائیهقصیده شصت بیتی رائیة او [۲۷]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۱۸۵ ـ ۱۸۸، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
در ردِ قصیده ابن معت ز ــ که وی در باره برتری عباسیان بر علویان سروده ــ آکنده از مضمون های قرآنی و حدیث است. تمیم کلمه وصی را، که نمودار تشیع است، بارها در باره امام علی علیه‌السلام به کار برده است. [۲۸]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۱۲، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
[۲۹]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۲۵، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
[۳۰]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۱۸۷، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
[۳۱]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۴۵۵، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
۵ - استفاده از واژگان فارسیدر دیوان او، واژگان فارسی و فارسی تبار، مانند نیلوفر، [۳۲]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۸۲ و جاهای دیگر، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
یاسمین، [۳۳]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۷۰ و جاهای دیگر، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
بنفسج، [۳۴]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۵۸ و جاهای دیگر، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
خرّم [۳۵]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۳۵۷، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
و نوروز [۳۶]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص۶۴ و جاهای دیگر، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
فراوان دیده می‌شود که نشانه رواج این واژگان در شمال افریقاست.۶ - چاپ دیواندیوان تمیم با مقابله یازده نسخه [۳۷]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص د، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
[۳۸]
تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، ج۱، ص ر، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست.
در ۱۳۷۶، در قاهره چاپ شده است.۷ - فهرست منابع(۱) ابن ابّار، کتاب الحلة السیراء، چاپ حسین مؤنس، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴. (۲) ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصرو القاهرة، قاهره (۱۳۸۳/ ۱۹۶۳). (۳) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمدعبدالقادرعطا و مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۴) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۶۷/۱۹۴۸ـ۱۹۴۹. (۵) علی بن حسن باخرزی، دمیة القصر و عصرة اهل العصر، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، ج ۱، قاهره (۱۳۸۸/۱۹۶۸). (۶) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۸. (۷) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶. (۸) تمیم بن معزّ فاطمی، دیوان، چاپ محمدحسن اعظمی و دیگران، قاهره ۱۳۷۶/۱۹۵۷، چاپ افست ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵. (۹) عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۰) احمدحسن زیات، تاریخ الادب العربی، بیروت، چاپ افست شیراز ۱۳۷۳ش. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمیم بن معز فاطمی»، شماره۳۸۹۵. |